İdman təliminin fizioloji əsasları

Futbol fiziki təlim-tərbiyə və idman sisteminin ən çoxsayilmış növlərindən biridir. O bütün orqanizmin, xüsusi ilə də ürək-damar, respirator və əzələ sistemi üçün zəruri hesab edilən fiziki əlaqələndirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, idman sahəsində ayrı-ayrı növlər üzrə əldə olunan nailiyyətlər insanın bütün imkanlarını əks etdirmir. Təlim məşq prosesi və futbolçuların seçilməsi sisteminin növbəti mərhələlər üzrə təkmilləşdirilməsi zamanı isə müxtəlif miqyaslı yarışlarda daha yaxşı nəticələr əldə etmək mümkündür.

Futbol, uşaq və gənclər arasında ən geniş yayilmış idman oyunlarından biridir. Tədris, təlim və tərbiyə işlərinin düzgün planlaşdırılıb həyata keçirilməsi zamanı futbol idman sahəsinin hər hansı bir digər növü kimi, insanın bir şəxsiyyət kimi hormonik inkişaf etməsi ona əxlaqi və fiziki keyfiyyətlərin aşılanması və eləcədə gündəlik həyatda zəruri olan biliklərin əldə edilməsində ən sərfəli vasitə rolunu oynaya bilər. Son iki onilliklər ərzində gənc futbolçuların hazırlanması sistemində bir sıra mühüm dəyişikliklər həyata keçirilmişdir. Bu isə ilk növbədə təlim-məşq işlərinin təcrübəsinə elmi cəhətdən əsaslandırılmış təlim metodları və texniki elementlərin təkmilləşdirilməsi üsullarının tətbiq edilməsində özünü daha qabarıq şəkildə biruzə vermişdir.

Uşaqların məşq etdiyi futbol bölmələrində gənc futbolçuların yarışlara hazırlığı, onların məşq səviyyəsi və sağlamlığına dair tibbi-pedoqoji yoxlama metodları geniş vüsat almağa başlamışdırlar. Idman sahəsi üzrə ehtiyat qüvvələrin seçilməsi və hazırlanması problemləri gənclərin bədən tərbiyəsi, xüsusiilədə futbol sahəsi olan metodika və nəzəriyyəsinin mərkəzi problemlərdən biri kimi qiymətləndirilir. Gənc futbolçuların idman məharəti və eləcə də onların ümumi fiziki, xüsusi və texniki hazırlıq səviyyəsinin kəskin şəkildə artması bu problemə qarşı böyük marağın meydana çixmasına təkan vermişdir. Buradan məsuliyyətli futbol turnirləri, çempionatlar, və əsasəndə beynəlxalq yarışlarda müəyyən yüksək idman nəticələrini nümayiş etdirən fiziki cəhətdən qabiliyyətli və bacarıqlı olan uşaqların axtarılıb tapılması zəruriyyəti meydana çıxır.

Məlum məsələdir ki, gənc futbolçuların müxtəlif turnir və birincilik üzrə yarışlarda iştrakı təlim-məşq proseslərinin əsas vəzifələrinin illik hazırlıq silsiləsi üzrə həll olunmasına yönəldilmişdir. Burada həmçinin gənc futbolçuların yaş həddi və hazırlıq səviyyəsini də nəzərə almaq vacibdir. Gənc futbolçuların fiziki, funksional və texniki hazırlıq səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa bu idmançılar futbol üzrə olan məsuliyyətli yarış və müxtəlif turnirlərdə  daha yüksək nailiyyətlər əldə edə bilərlər. Gənc futbolçuların fiziki keyfiyyətlərinin inkişaf etdirmək üçün ümumi şəkildə inkişaf etdirici və hazırlıq məşqlərini, eləcə də konkret hərəkətlilik fəaliyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş xüsusi məşqləri həyata keçirmək vacibdir.

Məşqçi və mütəxəssilərin əsas kütləsi hesab edirlər ki, gənc idmançılar və o cümlədən futbolçuların  fiziki keyfiyyətlərinin  effektiv şəkildə yüksəldilməsi üçün ilkin hazırlıq mərhələsində daha keyfiyyətli seçimi həyata keçirmək zəruridir, belə ki, təbiətin insana bəxş etdiyi istedad və qabiliyyət  hərəkətlilik bacarığının aşkar olunmasında mühüm yerlərdən birini tutur. əsas qabiliyyətlik irsi xüsusiyyətlə əsaslanmış təbiətin insana bəxş etdiyi istedad ilə ifadə olunur. Lakin unutmaq lazım deyil ki, istedad qabiliyyətə əsaslanır, qabiliyyət isə məşqçi tərəfindən təlim-məşq prosesində nümayiş etdirilən bu və ya digər hərəkətlərin təkmilləşdirilməsi prosesinin nəticəsidir. Gənc futbolçuların ilkin hazırlıq mərhələsində daha keyfiyyətli şəkildə seçilməsinin sistemləşdirilməsi üzrə həyata keçirilən tədqiqat işləri də həmçinin tam şəkildə açıqlanmamış qalmışdır. Uşaq və-yeniyetmə fubolu sahəsində indiyə gədər seçim xüsusilə də 15-16 yaş olan gənc futbolçuların test seçimi haqqında və illik məşq yükünün planlaşdırılması heç bir vahid nöqteyi-nəzər mövcud deyildir.

Gənc futbolçuların illik məşq prosesinin planlaşdırılması və seçim sistemi üzrə olan elmi-metodiki ədəbiyyatın analitik icmalı

Xarici və doğma elmi mənbələr  və fundamental tədqiqatların nəzərdən keçirilməsi zamanı bu 15-16 yaşlı futbolçuların effektiv şəkildə seçilməsinə dair tədqiqat materialları və eləcədə onların test sınaqlarını yerinə yetirlməsi zamanı həyata keçirdikləri spesifik hərəkətlərin qiymətləndirilməsi üsullarını aşkar etməyə müvəffəq olmadıq. 15-16 yaş olan gənc futbolçuların məşqlərinin metodikası və onların tədrisinin ilkin mərhələsində təzahür edən seçim sistemləri arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqə kifayət qədər öyrənilməmişdir.

Bəziləri fərz edirlər ki, 15-16 yaşlı futbolçular fiziki cəhətdən möhkəm olmalı və futbol üçün yararlı hesab edilən konstitusiya və lazımi boy göstəricisinə malik olmalıdırlar. Digərləri sübuta yetirməyə çalışırlar ki, böyük futbolda zirvələri yalnız anadangəlmə və sonradan qazanılmış məziyyətlərə malik olan idmançılar fəth edə bilərlər. Müəlliflərin üçüncü qrupu aşkar etmişdilər ki, qabiliyyətli uşaq və yeniyetmələrinseçimi onların hazırlanmasının daha effektiv metodikasının işlənib hazırlanması ilə sıx şəkildə əlaqələndirilmişdir. Bu isə gənc futbolçuların idman ustalığının artmasına səbəb ola bilər. Təlim dərsi, fiziki, texniki-taktiki, psixoloji və inteqral hazırlıq problemlərini həll etmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edildiyi, təlim prosesində uyğunlaşma və bərpa proseslərinin təsirli gedişi üçün ilkin şərtlərin hazırlandığı təlim prosesinin müstəqil bir struktur vahididir. idmançıların bədəni (Platonov, 2004). Daha dar mənada N.G. Ozolin (2003), məşq dərslərinin səmərəliliyini artırmaq və idmançının müvafiq orqan və sistemlərinin performansını artırmaq üçün məşqlərin sistemli şəkildə yerinə yetirilməsi prosesi hesab edir.

Təlim effektlərinin formalaşmasının fizioloji və biokimyəvi qanunauyğunluqları

Məşqlərin quruluşu və məzmunu, bir tərəfdən də onların keçirilmə ardıcıllığı, məşq effektlərinin formalaşmasını – təcili, gecikmiş və məcmu olaraq müəyyən edir, bu da öz növbəsində futbolçuların məşqlərə uyğunlaşmasını təmin edir. və rəqabət yüklərindən asılıdır.  Futbolçuların məşqlər vasitəsilə yüklərə uyğunlaşması aşağıdakı nümunələr və prinsiplər əsasında həyata keçirilir: artıq çəki; “Stress sindromu”; doza-təsir əlaqəsi; spesifiklik; hərəkətin geri çevrilməsi; müsbət qarşılıqlı əlaqə; ardıcıl uyğunlaşma (Volkov və digərləri, 2000; Platonov, 2004; Tyulenkov, 2007; Fedotova, 2007).

Artıq çəki prinsipi. Bu prinsip, eşik dəyərini aşmalı olan fiziki aktivliyi təmin edir, yəni təlim təsirlərinin həcmi və intensivliyi təlim funksiyasını yükləməli və onu inkişaf etdirməyə təşviq etməlidir. Futbolun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, bu idman növündə bir təlim dərsi, məşq mərhələsinin məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq, fiziki, texniki-taktiki və psixoloji hazırlığının olduğu bir təlim prosesinin struktur vahidi kimi şərh edilə bilər. Futbolçular məqsədyönlü və sistemli şəkildə təkmilləşdirilir.

Təlim sessiyası mikrosikllərin əsas struktur elementidir. Mezosiklin bir binanın təməlini, mikrosikllərin bu binanın divarlarını təmsil etdiyini güman etsək, məşqlər bu divarlarda kərpic kimi qəbul edilməlidir. Bu kərpiclərin üst -üstə qoyulma ardıcıllığından asılı olaraq, müəyyən bir mikrosiklin və ya mezosiklin problemlərinin həllində müəyyən bir səmərəlilik əldə ediləcək ki, bu da ümumilikdə, makrosikl zamanı təlim prosesinin ümumi məqsədinə çatmağı nəzərdə tutur.

Natiq MƏMMƏDOV